Kjell Olaf Jensen, 1946–2016

Foto: Privat

Kjell Olaf Jensen var ein svært rutinert og flittig omsetjar av rundt 260 bøker i ulike sjangrar frå fransk, engelsk, tysk, svensk og dansk. I tillegg var han ein aktiv skribent, hovudsakleg som litteraturkritikar og hadde diverse verv i litterære organisasjonar. Han var òg kjend som ein ihuga menneskerettsforkjempar.

Kjell Olaf Jensen var fødd i Oslo 26. august 1946. Han gjekk på Lycée Pierre-Corneille i franske Rouen og studerte seinare fransk og litteratur ved Universitetet i Oslo. I 1978 blei han cand.mag. med magistergrad i litteraturvitskap. Tittelen på magisteravhandlinga var: Le gnosticisme dans les grandes épopées de Victor Hugo. Han drog til Paris for å samle materiale til ei doktoravhandling som det ikkje blei noko av. I staden skreiv han om fransk litteratur til norske aviser. Magistergradsavhandlinga om Victor Hugo blei i 1979 utgjeven som bok av det parisiske forlaget La Pensée Universelle.

Som student var han på 1960-talet innom Noregs tekniske høgskule, og våren 1969 byrja Jensen som litteraturkritikar i Under Dusken, avisa til Studentersamfundet i Trondheim. Her var han redaktør i avisa det same vårsemesteret. Elles skreiv studenten ein kronikk i Adresseavisen om «Hva er legende – hva er historie?» (22. juli 1969), og året etter ein kronikk i Aftenposten om «Hvem var Albert Camus?» (23. oktober 1970).

Etter det korte opphaldet i Trondheim budde Kjell Olaf Jensen stort sett i Oslo i heile sitt liv. Kvar og når han møtte lærar Berit Storset, er ikkje kjend, men dei gifta seg 11. august 1990 i Tingvoll kyrkje på Nordmøre. Eit par år seinare budde dei i Etterstadgata på Vålerenga med 7000 bøker, der den Japan-inspirerte Storset skal ha forvandla den vesle gårdsplassen til ein oase av hundre rosebuskar, ifølgje ein reportasje i Aftenposten.[1]

Kritikaren
I 1972 byrja Jensen i Morgenbladet som fast kritikar av bøker, film og scenekunst, men skreiv òg om andre emne. Han var uredd når det gjaldt å uttrykke meiningane sine, og blei raskt eit kjent namn då han gjekk til angrep på André Bjerke, ein av nestorane i norsk dikting og omsetjing. Alt fleire år før han sjølv byrja å omsetje litteratur, uttalte student Jensen følgjande i eit intervju i Morgenbladet 23. mars 1974: «André Bjerke. Han er skrekkelig! Fryktelig arrogant, smaker liksom på ordene, behersker ikke formen og har haltende rim. Hans oversettelse av Britannicus, f.eks., fikk mange til å vri seg.»

Det var i aleksandrinane i tragedien Britannicus av den franske klassikaren Jean Racine at Jensen særleg meinte at Bjerke hadde gjort eit elendig omsetjingsarbeid. Bjerke kjende seg utfordra og ville gje Jensen hundre kroner for kvart haltande eller falskt rim han fann. Dermed oversendte Jensen ei liste på 198 «feil» og presenterte Bjerke for ei rekning på  19 800 kroner. Døme på haltande rim var til dømes: «gjort det – borte, hjerte – vært det, Agrippina – ruin av, Agrippina – svin av, dum – Rom». Jensen hevda at slike rim ikkje høvde i samanhengen, og at den tragiske stilen blei øydelagd med eit slikt ordval. Dette viste at Bjerke ikkje beherska den forma diktverket var skrive i. Bjerke derimot gav seg ikkje og tviheldt på det reint rimtekniske.[2]

Etter Morgenbladet var Jensen frå 1979 tilknytta Aftenposten som kritikar, og frå rundt 1988 var Arbeiderbladet/Dagsavisen Jensens viktigaste avisorgan. Men journalisten og skribenten dukka stundom opp i Morgenbladet og i andre aviser og blad. I 1979 blei han medlem i Norsk Litteraturkritikerlag, tre år seinare sat han i styret, og frå 1985 til 1990 var han formann. I kritikarlauget blir han ikkje minst hugsa for at å ha stått i spissen for ein stor internasjonal litteraturkritikarkongress på Hå gamle prestegard på Jæren i 1989, med deltakarar frå 29 land. Truleg var det innsatsen hans på denne kongressen som gjorde at han frå 1989 og fram til 1993 var visepresident i Association Internationale des Critiques Littéraires. I den franskprega organisasjonen skal Jensen ha fått innført engelsk som parallelt offisielt språk. I 2001 blei han kåra til Årets litteraturkritikar av Norsk kritikarlag.

I minneorda etter sin død fekk Jensen følgjande attest frå Kritikarlaget: «Formannsvervet skjøttet han med sin vennlige fasthet, store sakkunnskap, humoristiske sans, ryddighet og engasjement. Alle som opplevde å sitte i styre og stell med Kjell Olaf, ble glad i hans lune vidd og klare hode.»[3]

Verken som kritikar eller omsetjar var Jensen redd for debatt, heller ikkje å kritisere andre. Som kritikar gjekk han grundig inn i forfattar og innhald, særleg viss han likte det han las. Etter å ha lese det første bindet av James Baldwins Rett over mitt hode, som kom i to bind på Forfatterforlaget (1981–1982), skrytte Jensen av boka i Aftenposten og uttrykte følgjande om den homoseksuelle amerikanske forfattaren og det skeive temaet i romanen: «Den tredje siden Baldwin viser seg fra i Rett over mitt hode, er ikke mindre viktig: vismannen. Baldwin vet hvordan det er (og ikke minst hva det er) å elske, stadig i alle ordets betydninger, og han kan fortelle det som få andre moderne forfattere, om noen i det hele tatt.» Sitatet er òg eit døme på Jensens gode formuleringsevne. Som kritikar passa Jensen sjølvsagt på å nemne omsetjaren, noko han også gjorde med denne boka, og her var dei tre personar:

Torstein Hilt, Rolf Behn Gulliksen og Bjørn Hansteen Fossum har tøyd norsk riksmål langt over det som normalt burde være bristepunktet – og likevel holder det. Intensiteten er bevart, spennet er der. Det viser seg at det bare er å gå på med dødsforakt og ta alle de chanser ens sprogfølelse og evne til sprogbehandling tillater ­– hvis evnen og kunnskapene er store nok, holder det til å oversette nesten hva som helst.[4]

Jensen kunne vere streng i omtalen av omsetjinga av ei bok, men stort sett gav det seg utslag i nokre utsegner mot slutten, som her i meldinga av Charles Nordhoff og James Norman Halls Mytteriet på Bounty (Cappelen 2010):

Hvis det ligger noen moral, noen konklusjon, i denne romanen, befinner den seg langt inne, og den krever noe av leseren – derfor er også boken så fascinerende. I tillegg er den – stadig i likhet med Moby-Dick – en spennende og drivende godt fortalt sjøroman. Kirsti Øvergaards oversettelse tar meget godt vare på alt dette; både friskheten, dramatikken og ettertenksomheten er i god behold. Noen få blemmer finnes riktignok: «ville den nok ha mislyktes», «ingen av vi andre», «som han aldri kunne stole på at gjorde ferdig» – men det er fint lite i sammenhengen.»[5]

I meldinga av romanen Guden for små ting av Arundhati Roy i 1997 gav han uhemma skryt til omsetjaren: «Ragnfrid Stokkes oversettelse er i seg selv et fyrverkeri av oppfinnsomhet og av øvelser så halsbrekkende at man hele tiden tenker at dette umulig kan gå bra, og man får mest lyst til å lukke øynene. Men hun kommer ned på bena, om igjen og om igjen, som ved et kunstnerisk mirakel.»[6]

Omsetjaren
I 1978 byrjar Kjell Olaf Jensen sin omsetjingskarriere. Fram til 2013 omset han rundt 260 bøker til norsk, både sakprosa og skjønnlitteratur frå fransk, engelsk, tysk, svensk og dansk, flesteparten frå fransk, deretter frå engelsk og tysk. Nokre bøker er omsette via andre språk, til dømes russisk via engelsk. I tillegg omset han teikneseriar, diverse rapportar og artiklar i bøker, aviser og tidsskrifter. Dei første to åra omset han berre ei bok i året, men etter kvart får han farten opp. Det mest travle året er i 1994 då det kjem 14 bøker med hans signatur, og det same i 2008. Som rutinert omsetjar arbeider Jensen fort og svært effektivt. Som regel les han ikkje bøkene først, men omset direkte setning for setning etter kvart som han les gjennom innhaldet, også når det gjeld romanar. Revideringa skjer nesten utelukkande etter at forlaget har gått gjennom manuset og sendt det tilbake med forslag til rettingar. Han har eit utmerka samarbeid med forlaga, og det er ofte han som foreslår aktuelle bøker til omsetjing.[7]

Blant sakprosabøkene finn vi ofte dagsaktuelt stoff, det vere seg politikk, religion eller seksualitet. Av skjønnlitteratur omsette han minst 90 romanar, nokre novellesamlingar og iallfall tre gjendiktingar av poesi: Aimé Cesaire, Gilles Dossou-Gouin og Carlos Sherman. Stundom samarbeidde Jensen med andre om omsetjinga, til dømes med tsjekkaren Michael Konupek om dei tidlegaste Milan Kundera-bøkene, før Kundera byrja å skrive på fransk. Elles omsette han fleire bøker saman med forleggjaren Øivind Arneberg i Arneberg forlag og ei bok saman sin eigen livspartnar Berit Storset (som forresten omsette to andre sakprosabøker aleine). Jensen omsette bøker for ei rekkje store og små norske forlag, men utan tvil mest for Pax (32), deretter Aventura (24), Aschehoug (17), Arneberg (16) og Cappelen (14). Fleire av dei omsette bøkene hans kom i fleire opplag og utgåver, og blei stundom overtatt av andre forlag. Jensen hadde alltid eit oppdrag som venta, både som kritikar og omsetjar, journalist og organisasjonsmenneske. Han var kjend for å reise rundt med koffertar fulle av bøker. I 1988 fortalde han til Dag og Tid at han hadde 150 reisedagar i året, og at han elles arbeidde 100 timar i veka året rundt.[8]

Nokre glimt frå aviskritikken syner at Jensen som omsetjar har fått både ris og ros av bokmeldarane. Om truleg den første boka Jensen omsette, André Glucksmann sitt essay Kokkepiken og menneskeeteren (1978), skriv Bernt Vestre at han har studert omsetjinga i detalj, og tør påpeike at omsetjinga frå fransk ligg på eit høgt nivå: «Jensen har kanskje ‘normalisert’ Gluckmanns stil vel meget, efter noens smak, men han har dermed også gjort boken sproglig forholdsvis lett tilgjengelig.»[9]

Året etter roser Torbjørn Færøvik omsetjinga hans frå fransk av Kinesiske skyggebilleder av Simon Leys: «Man må bare beundre oversetteren, Kjell Olav Jensen [sic], som har hatt tålmodighet og evne til å finne alle nyansene i forfatterens tilsynelatende uuttømmelige vokabular.»[10]

Men i Bergens Tidende i 1984 blir både forlaget Aventura og omsetjar Jensen slakta av engelskprofessor Orm Øverland for den norske utgjevinga av William Kennedy sin roman Jerngress. Det som særleg er eit problem, er at den norske versjonen er prega av stilistisk usikkerheit og inkonsekvent rettskriving. Øverland kjem med fleire døme og slår fast: «Men en oversetter skal ikke drive med stilistiske eksperimenter i romanoversettelser når det ikke er belegg for slike eksperimenter i originalen.» Nokre direkte feil i omsetjinga hadde nok få merka «om det ikke hadde vært så mange setninger som bar preg av å være oversatt fra engelsk heller enn å ha vært skrevet på norsk».[11]

I same avis i 1992 hevda fransklektoren Elisabeth Aasen at Jensens norske omsetjing av Françoise Sagans Silkelenken var prega av hastverk og tilfeldige løysingar.[12] Derimot fekk omsetjinga frå engelsk i 1997 av Irvin D. Yaloms Kjærlighetens bøddel og andre fortellinger fra psykoterapien gode ord frå psykoanalytikaren Jarl Jørstad i Tidsskrift for den norske legeforening: «Boken er skrevet i et enkelt og lettfattelig språk som Kjell Olaf Jensen har tatt vare på i oversettelsen.»[13]

1984 fekk Kjell Olaf Jensen og Michael Konupek Riksmålsforbundets omsetjarpris for Milan Kunderas roman: Tilværelsens uutholdelige letthet, utgjeven på Aventura forlag. Sjølv var Jensen ikkje overbegeistra for Kundera som forfattar. I intervjuet med Dag og Tid nemnd ovafor uttalte han om Milan Kundera: «Han er ein svært elegant og formmedviten romanforfattar, men finles ein bøkene hans, blir det eigentleg nokså lite att. Han er iallfall ingen Nobelpris-kandidat, slik mange har villa ha det til.»

Strategiar for omsetjing
Takka vere svensken Marcus Axelsson som i dag er førsteamanuensis i nordisk språk ved Høgskolen i Østfold, har vi førstehandskunnskap om Kjell Olaf Jensens syn på omsetjing. Axelsson disputerte nemleg ved Uppsala universitet i 2016 på følgjande avhandling: Kalla mig inte mamsell! En jämförelse av tre skandinaviska översättares behandling av kulturspecifika element i fransk- och engelskspråkig skönlitteratur.[14] Den norske omsetjaren er Kjell Olaf Jensen som òg blir grundig intervjua. Som overgripande strategi i arbeidet med omsetjinga legg Jensen vekt på å vere tru mot forfattaren, samtidig som han heile tida prøver å lage ei kulturbasert omsetjing. Han forklarer:

Resultatet skal jo selvfølgelig være den samme romanen og den skal gi en norsk leser den samme følelsen, den samme opplevelsen, de samme reaksjonene som originalen ville ha gitt en fransk leser. Samtidig skal man ikke gi inntrykk av at det her er en norsk roman.

Når det gjeld stilen til ein forfattar, freistar Jensen å variere frå bok til bok, men vil gjerne behalde «stemningen, karakteren til den som snakker, og stilnivå». Han liker best å omsetje romanar fordi då kan han leve seg inn i handlinga og bli fanga av teksten, noko som gjer det lettare å finne rette stilnivået. Han synest det er vanskeleg å omsetje sosiolektar, men har måtta ty til austkantdialekten i Oslo for å markere eit visst ungdomsspråk, mellom anna i den franske romanen Pinnsvinets eleganse av Muriel Barbery som kom i 2008 på Arneberg forlag, to år etter originalen L’Élégance du hérisson.

Muriel Barbery: Pinnsvinets eleganse
Her følgjer ein del døme på Jensens omsetjing til norsk av Muriel Barberys Pinnsvinets eleganse, og samanlikningar med den svenske og den danske omsetjinga av same bok, respektive Marianne Öjerskog og Helén Enqvist til svensk (Igelkottens elegans, 2009) og Agnete Dorph Stjernfelt til dansk (Pindsvinets elegance, 2009). Både døme og  samanlikningar er henta frå Marcus Axelssons avhandling.

Så langt det er mogleg unngår Jensen tilleggsforklaringar eller fotnotar i teksten, men han kan smyge inn ei omskriving eller eit tillegg når han finn det formålstenleg:

Fransk:
[…] il m’a demandé s’il pouvait noter ma formule sur son moleskine.
Norsk:
[…] han spurte om han kunne få skrive ned min formulering i den skinninnbundne notisboken sin.

Den svenske versjonen har behalde ordet moleskine, medan den danske har notesbogen. Eit anna døme på eit naudsynt forklarande tillegg handlar om Maurice Grevisse, forfattar av den kjende grammatikkboka Le Bon Usage. Både den franske originalen og Jensen har dessutan feilaktig eller bevisst lagt til ein aksent (accent aigu) på Grevisse – som altså skal skrivast utan aksent.

Fransk:
Je suis esclave de la grammaire, me dis-je, j’aurais dû appeler mon chat Grévisse.
Norsk:
Jeg er en slave av grammatikken, sier jeg til meg selv, jeg burde ha kalt katten min
Grévisse, akkurat som grammatikkboken.
Svensk:
Som den grammatikfantast jag är borde jag ha döpt min katt till Grevisse efter den berömde språkvårdaren och grammatikboksförfattaren.
Dansk:
Jeg er altid til fals for grammatikken, siger jeg til mig selv. Jeg burde have kaldt min
kat pluskvamperfektum.

Jensen finn det likevel naudsynt med ein fotnote i Pinnsvinets eleganse for å forklare namnet Gégène, slik at lesaren skal forstå det: «Gégène = generator franske soldater brukte under Algérie-krigen for å produsere strøm til elektrodene ved tortur.»

Eit anna problem for ein omsetjar i Pinnsvinets eleganse er titlar som M og Mme og to meir konstitusjonelle omgrep: conseiller d’État og Conseil d’État. Kvar av omsetjarane vil sikkert kunne argumentere for at deira versjon er nærmast den franske:

Fransk:
Mme de Broglie est la femme de M. de Broglie, le conseiller d’État qui habite au
premier, qui est entré au Conseil d’État sous Giscard et est tellement conservateur
qu’il ne salue pas les personnes divorcées.

Norsk:
Fru de Broglie er gift med herr de Broglie, dommeren i administrasjonsdomstolen
som bor i annen etasje, han som var statsråd mens Giscard var president, og som
er så konservativ at han ikke hilser på personer som er skilt.
Svensk:
Madame de Broglie är gift med monsieur de Broglie, statsrådet på första våningen
som blev värvad till högsta förvaltningsdomstolen under Giscard d’Estaing och är
så konservativ att han inte hälsar på människor som är frånskilda.
Dansk:
Mme de Broglie er gift med M. De Broglie, dommer i Conseil d’Etat, som er den
øverste franske domstol i forvaltningsretlige spørgsmål. De bor på første sal, og han
blev udnævnt under Giscard og er så konservativ, at han nægter at hilse på fraskilte
personer.

Eit anna vrient ord på fransk er institutrice som tyder ein kvinneleg lærar i grunnskulen, her norsk samanlikna med dansk versjon:

Fransk:– On peut savoir à quoi vous jouez ? me demande-t-elle d’un ton qui me rappelle Mme Billot, ma toute dernière institutrice.
Norsk:
«Går det an å få vite hva De leker for noe?» spør hun i en tone som minner meg om frøken Billot, min aller siste lærer.
Dansk:
«Hvad er det egentlig for en leg, De leger?» spørger hun i en tone, der minder mig om
Mme Billot, min første lærerinde.

Faste idiomatiske uttrykk kan vere vanskelege å få over til norsk. Her gjeld det uttrykket «à quatre sous», altså «for fem øre»:

Fransk:
[…] on ne peut pas s’empêcher de faire un peu de psychologie à quatre sous […]
Norsk:
For, nå ja, man kan jo ikke la være å bedrive litt godtkjøpspsykologi, eller hva […]
Svensk:
För man kan ju inte låta bli att utöva lite femörespsykologi […]
Dansk:
Man behøver jo ikke at være psykolog […]

I det følgjande dømet har det truleg gått litt for fort for omsetjar Jensen, for her er det nok snakk om bydelar i Paris:

Fransk:
[…] Colombe était dans sa chambre en train d’écouter de la musique censément avant-
garde éclairée du Ve […]
Norsk:
[…]
Colombe var på rommet sitt og hørte på angivelig avantgardistisk, opplyst musikk fra 400-tallet […]
Svensk:
[…] Colombe var på sitt rum och lyssnade på så kallad avantgardistisk och upplyst
musik från det intellektuella och trendiga femte arrondissementet […]
Dansk:
[…] Colombe sad på sit værelse og hørte avanceret femte-arrondissement-
avantgardemusik […]

Marilynne Robinson: Gilead
Marcus Axelsson har òg nokre merknader til Kjell Olaf Jensens omsetjing av den engelske romanen Gilead av den amerikanske forfattaren Marilynne Robinson. Den norske omsetjinga kom på Bazar forlag i 2007, tre år etter originalen. I omsetjing frå engelsk vedgår Jensen at han er opptatt av å unngå anglisismar, og er bevisst på den strukturelle skilnaden mellom språka.

Romanen utspeler seg blant kongresjonalistar på 1950-talet og nyttar mellom anna engelske yrkestitlar som reverend, preacher, minister og pastor – alt etter kva rolle dei har. Her er det vanskeleg å vere konsekvent, og Jensen omsett til dømes reverend med både «pastor» og «prest». Men som Axelsson understrekar, blir vanlegvis ikkje prest nytta om ein pastor i frikyrkja. Jensen tek stundom i bruk erstatningar, til dømes blir Ministers of the Gospel omsett med «Forkynnere av evangeliet» og a minister of the Lord med «et Herrens redskap».

Eit døme med franske boktitlar kan òg vise ein inkonsekvens hos den norske omsetjaren. Både Jean-Paul Sartres La Nausée og André Gides L’Immoraliste er omsette til engelsk, men Robinson nyttar likevel dei franske titlane utan å nemne forfattarane. Begge bøkene er omsette til norsk, Kvalmen i 1964 og Den umoralske i 1985, men Jensen nyttar den norske tittelen berre på den eine boka. Skuldast denne inkonsekvensen eit bevisst val eller at han ikkje veit betre? Litt merkeleg synest det uansett:

Engelsk:
Young people from my own flock have come home with a copy of La Nausée or L’Immoraliste, flummoxed by the possibility of unbelief, when I must have told them a thousand times that unbelief is possible.
Norsk:
Unge mennesker fra min egen hjord er kommet hjem med et eksemplar av Kvalmen
eller L’Immoraliste, helt perplekse over muligheten til ikke å tro, mens jeg må ha
fortalt dem tusen ganger at det er mulig ikke å tro.

I staden for fotnote lagar Jensen ein stad ei fin tilleggsforklaring utan at lesaren merkar omsetjarens nærvær:

Engelsk:
Some of the men had been in Andersonville and came back almost beyond saving.
Norsk:
Noen av mennene hadde vært i krigsfangeleiren i Andersonville, Camp Sumter, og var nesten hinsides ethvert håp om redning da de kom tilbake.

Omsetjar Jensen kjenner seg òg fri til å erstatte ei gammal måleining (cubit) med eit tilsvarande forståeleg norsk uttrykk, slik som her:

Engelsk:
‘Stack of Bibles.’
He laughed. ‘How high?’
‘A cubit or so.’
‘That’ll do, I guess.’
‘Would two cubits put your mind at ease?’
Norsk:
«Stabel med bibler.»
Han lo. «Hvor høy da?»
«En halv meter eller så.»
«Det greier seg sikkert.»
«Ville en meter gi deg ro i sjelen?»

Vanlegvis omset Jensen det engelske mile med tilsvarande norske «kilometer», men ein stad i teksten vinn det stilistiske over det faktiske, noko som overraskar og til dels imponerer Axelsson:

Engelsk:
[…] I’d leave them all, on Christmas Eve, on the coldest night of the world, and walk
a thousand miles just for the sight of your face, your mother’s face.
Norsk:
[…] ville jeg ha forlatt dem alle på julekvelden, den kaldeste natten i verden, og gått
tusen mil bare for å få se ansiktet ditt, ansiktet til moren din.

Ein omsetjar støyter stadig på problem, og må ikkje berre bruke fantasi, men nytte kunnskapane sine på vidt ulike område. I Robinsons Gilead gjeld det ikkje minst bibelsitat og høvelege salmar, og her har Jensen henta passande titlar frå Petter Dass og H. A. Brorson:

Engelsk:
They would sing, we would all sing, ʻBlessed Jesusʼ and ‘The Old Rugged Crossʼ, and the wind would blow the rain in gusts and the spray would reach us where we were.
Norsk:
De sang «Velsignet vær, o Jesus Krist» og «Korset vil jeg aldri svike», vi sang alle
med, vinden blåste regnet av gårde i kast, og spruten nådde oss der vi lå.

Herta Müller: Pustegynge
Kjell Olaf Jensen omsette fleire bøker frå tysk, mellom anna tre romanar av forfattaren Herta Müller, som i 2009 fekk Nobelprisen i litteratur. I 2012 bidrog Jensen med ein artikkel i ei ny bok om Herta Müllers forfattarskap, som han ganske enkelt kalla «Å oversette Herta Müller».[15] Her slår han fast at det sjølvsagt er umogleg å omsetje eit skjønnlitterært verk, å overføre verket uendra til eit anna språk og miljø slik at det får same verknad på ein norsk lesar som på ein tysk. Samtidig skal omsetjinga verke fullstendig naturleg som om den var skriven av ein norsk forfattar, men likevel bør det gå klart fram at boka opphaveleg er skriven av ein tyskspråkleg forfattar. Lettare blir det ikkje, ifølgje Jensen, når forfattaren i dette tilfellet eigentleg er rumensk, frå Banatet, det tysk-språklege området lengst vest i Transilvania.

Språket er dessutan utfordrande på grunn av alle Müllers uvante og gammaldagse ord og vendingar. Men han er like mykje opptatt av å bevare forfattarens særeigne rytme, inkludert gjentaking av ord, setningar eller situasjonar. Uansett er det, ifølgje Jensen, ei trøyst at knapt nokon vil leggje merke til det:

[D] fleste bokanmeldere tror for eksempel at José Saramago, Le Clézio og Amitav Ghosh skriver på norsk, når de berømmer dem for deres gode, rike, elegante og oppfinnsomme språk uten å tenke på at det faktisk ikke er Saramago, Le Clézio og Ghosh som står bak det språket som roses så sterkt. Og vanlige lesere bryr seg selvfølgelig ikke om hvem som har oversatt en roman, ikke før det er noe som skurrer totalt.

Her følgjer nokre døme frå romanen Atemschaukel av Herta Müller som kom i 2009, og på norsk året etter omsett av Kjell Olaf Jensen med tittelen Pustegynge, utgjeven på Tiden forlag.

Tysk original (frå byrjinga av romanen)
Alles, was ich habe, trage ich bei mir.
Oder: Alles Meinige trage ich mit mir.
Getragen habe ich alles, was ich hatte. Das Meinige war es nicht. Es war entweder zweckentfremdet oder von jemand anderem. Der Schweinslederkoffer war ein Grammophonkistchen. Der Staubmantel war vom Vater. Der städtische Mantel mit dem Samtbündchen am Hals vom Großvater. Die Pumphose von meinem Onkel Edwin. Die ledernen Wickelgamaschen vom Nachbarn, dem Herrn Carp. Die grünen Wollhandschuhe von meiner Fini-Tante. Nur der weinrote Seidenschal und das Necessaire waren das Meinige, Geschenke von den letzten Weihnachten.

Norsk:
Alt jeg har, bærer jeg med meg.
Eller: Alt mitt bærer jeg med meg.
Jeg har båret alt jeg hadde. Mitt var det ikke. Det var enten formålsfremmed eller tilhørte en annen. Svinelærskofferten var en grammofonkasse. Støvfrakken var fars. Bykappen med fløyelsbånd på kragen var bestefars. Nikkersen var onkel Edwins. Viklingsgamasjene av lær var naboens, herr Carps. De grønne ullvantene var Fini-tantes. Bare det vinrøde silkehalstørkleet og toalettmappen var mine, gaver fra sist jul.

Her er det ordet «formålsfremmed» som skil seg ut. Det er forståeleg, men det står ikkje i vanlege ordbøker. Likevel fungerer det godt i samanhengen for slik å unngå ei omskriving. Heilt mot slutten av boka står det følgjande i den tyske teksten:

Am liebsten sitze ich an meinem weißen Resopaltischchen, 1 Meter lang und 1 Meter breit, ein Quadrat. Wenn der Uhrturm halb drei schlägt, fällt die Sonne ins Zimmer. Auf dem Fußboden ist der Schatten meines Tischchens ein Grammophonkoffert. Er spielt mir das Lied vom Seidelbast oder die plissiert getanzte Paloma. Ich hole das Kissen vom Sofa und tanze in meinem plumpen Nachmittag.

På norsk er dette blitt til:

Helst sitter jeg ved det lille, hvite resopalbordet, én meter langt og én meter bredt, et kvadrat. Når klokketårnet slår halv tre, kommer solen inn i rommet. På gulvet er skyggen av det lille bordet mitt en grammofonkoffert. Det spiller sangen om tysbast eller den plissert-krokøyd dansede La Paloma for meg. Jeg henter puten fra sofaen og danser inn i den formløse ettermiddagen min.

I staden for «resopalbordet» hadde det her kan hende blitt meir forståeleg for lesaren med «laminatbordet» eller «det lille hvitlaminerte bordet». I den nestsiste setninga møter både lesaren og omsetjaren på nokre vanskelege uttrykk, men Jensen har løyst det på ein smart måte: «Det spiller sangen om tysbast eller den plissert-krokøyd dansede La Paloma for meg.» Det burde nok likevel ha stått «Den spiller ...» sidan pronomenet tydeleg peikar tilbake på eit substantiv i hankjønn: «Er spielt ...», altså grammofonen eller grammofonkofferten.

Menneskerettsforkjemparen
Jensen byrja tidleg å engasjere seg i menneskerettar, trykkefridom og arbeidsforhold for forfattarar og journalistar. Han deltok i debattar og var aktiv i ulike organisasjonar. Frå 1984 til 1986 og 1988 til 1992 var han styremedlem i Amnesty International Norge, og frå 1997 til 2007 var han leiar av Norsk PEN, og heldt sidan fram som styremedlem. I 2009 mottok Kjell Olaf Jensens Norsk PENs første ærespris.

Jensen var dessutan ein av frontfigurane i arbeidet med å etablere fribyar for forfølgde forfattarar i Noreg. Ordninga var òg meint for å beskytte litteraturen og det frie ordet. Den første norske fribyen blei etablert i Stavanger i 1995, og Jensen bidrog til at stadig fleire fribyar blei etablerte. Han hjelpte dessutan forfattarane med å få verka sine ut på norsk. Til dømes gjendikta han i 2004 diktsamlinga Himmelretningene (frå spansk via engelsk) av den belarusiske Carlos Sherman som var fribyforfattar i Kristiansand. Og i 2008 gjendikta Jensen samlinga Å bestå (frå fransk) av den beninske Gilles Dossou-Gouin som var fribyforfattar i Molde. Bidrag frå begge desse to forfattarane var med i boka frå 2008, De stemmeløses røst. Norske fribyforfattere gjennom ti år, ei samling med tekstar av ti fribyforfattarar, redigert og med etterord av Kjell Olaf Jensen og med forord av dåverande utanriksminister Jonas Gahr Støre. Sistnemnde peikar mellom anna på at fribyforfattarane er levande vitne på at det finst alternativ til sensur, sjølvsensur, undertrykking og forfølging.

På heimesida til det internasjonale fribynettverket, ICORN (International Cities of Refuge Network), kan ein lese tre ulike personar sine avskjedsord om den aktive kjemparen for ytringsfridomen under tittelen «Remembering Kjell Olaf Jensen».[16]

Den 22. april 2010 blei omsetjar Jensen utnemnd til riddar av 1. klasse av St. Olavs Orden «for hans bidrag for det frie ord». Det blei samtidig sagt i vurderinga om tildeling at det var «lagt vesentlig vekt på Jensens mangeårige arbeid og engasjement for ytringsfriheten».[17]

Dei siste åra
Kjell Olaf Jensen hadde lett for å skrive. Han tok på seg små og store oppdrag, mellom anna skreiv han korte forfattarhefte for Biblioteksentralen om Roy Jacobsen, Kim Småge og Ingvar Ambjørnsen. Men det var ikkje berre forfattarar og bøker som opptok han, også vanlege folk og byen sitt kvardagslege liv. Jensen var journalist og kunne kommentere noko han hadde opplevd, gjerne med ein humoristisk vri. Eit døme er artikkelen om Lambertseter som stod på trykk i Aftenposten 27. januar 1982 med tittelen «Polskpass og uemballert ertesuppe». Polskpass er visst eit spel han ikkje kan, medan suppa er eit døme på at det finst vaktmeistarar i OBOS med humoristisk sans. For ein dag oppdaga Jensen følgjande oppslag på søppelluka: «Vi minner om at det er strengt forbudt å kaste uemballert ertesuppe i søppelsjakten! Vaktmesteren.»

Det var heller ikkje alltid Jensen sjølv som skulle ha merksemda. Han hadde òg omsorg for kollegaene sine, mellom andre kritikaren og omsetjaren Nøste Kendzior. I 2010 var han såleis redaktør for Kjøss mæ!, ei samling tekstar – eller ein nøstologi – av Kendzior, utgjeven på Bokvennen forlag.

I byrjinga av 2000-talet fekk Jensen påvist ein variant av kols og blei tvinga til å setje ned arbeidstempoet. Han fekk problem med å puste. Han heldt ut i mange år, men måtte til slutt gje opp. Det vil seie han avgjorde det sjølv. Etter å ha gått ut og inn av sjukehuset i fleire år orka han ikkje meir, og den 3. juli 2016 gjekk Kjell Olaf Jensen frivillig ut av tida. Nekrologane vitna om hans store innsats i norsk litteraturliv og for ytringsfridomen. Her skal berre nemnast den personlege artikkelen til Anders Heger, som i Dagsavisen 11. juli 2016 skildrar sitt siste møte med denne hardt arbeidande litteraten i den norske bokverda.

Kjell Olaf Jensen beherska det som truleg er den viktigaste reiskapen til ein omsetjar, kritikar og skribent: ein god norsk og ei drivande formuleringsevne i ei språkform han sjølv har kalla eit konservativt bokmål.

Jan Olav Gatland

Bøker/artiklar av Kjell Olaf Jensen

Le gnosticisme dans les grandes epopees de Victor Hugo. Magistergradsavhandling. Paris: La Pensée Universelle, 1977.

«Billedbruk og komposisjon i Alfred de Vignys episke dikt ‘Éloa’» i Edda 5/1979.

Humanistisk lesebok. Medred. saman med Hilde Sophie Plau og Per Einar Fosser. Oslo: Humanist forlag, 1998.

«Barndommens illusjoner» i Zinken – en bok om Zinken Hopp. Red. av Carl Lauritz Lund-Iversen. Bergen: Eide, 2005.

De Stemmeløses røst. Norske fribyforfattere gjennom ti år. Red., omsetjing og etterord. Forord ved utanriksminister Jonas Gahr Støre. Oslo: Cappelen Damm, 2008.

Nøste Kendzior: Kjøss mæ! en nøstologi. Red. Oslo: Bokvennen, 2010.

«Å oversette Herta Müller» i Diktning og diktatur. Herta Müllers forfatterskap. Red. av Sissel Lægreid og Helgard Mahrdt. Oslo: Tiden, 2012.

Referansar
Axelsson, Marcus (2016). ‘Kalla mig inte mamsell!’ En jämförelse av tre skandinaviska översättares behandling av kulturspecifika element i fransk- och engelskspråkig skönlitteratur. Institutionen för nordiska språk. Doktoravhandling ved Uppsala universitet.

Forfang, Åsmund (5. mai 1988). «Praha ligg ikkje i Aust-Europa …». Intervju med Kjell Olaf Jensen. Dag og Tid.

Heger, Anders (11. juli 2016). «Så har Kjell Olaf jensen sluttet å puste». Dagsavisen.

ICORN (2016). «Remembering Kjell Olaf Jensen». ICORN = International cities of refuge network), jf. https://www.icorn.org/article/remembering-kjell-olaf-jensen

Jensen, Kjell Olaf (2012). «Å oversette Herta Müller». I Diktning og diktatur. Herta Müllers forfatterskap, red. Sissel Lægreid og Helgard Mahrdt. Oslo: Tiden.

Norsk kritikarlag (2016). «Minneord for Kjell Olaf Jensen». Jf. https://kritikerlaget.no/saker/minneord-til-kjell-olaf-jensen

Notar

[1] 1. september 1996: «Japansk på Vålerenga» av Margrethe Soløy.

[2] Fleire detaljar og vurderingar i denne historia kan lesast i Peter Normann Waages artikkel om André Bjerke i Norsk Oversetterleksikon.

[3] Minneord frå Kritikarlaget, jf. https://kritikerlaget.no/saker/minneord-til-kjell-olaf-jensen

[4] Om Baldwin i Aftenposten 11.desember 1981.

[5] Om Mytteriet på Bounty i Barnebokkritikk.no

[6] Om Guden for små ting i Arbeiderbladet 29. mai 1997

[7] Axelson (2016).

[8] Forfang (1988).

[9] Morgenbladet 22. desember 1978.

[10] Arbeiderbladet 15. oktober 1979.

[11] Bergens Tidende 15. oktober 1984.

[12] Bergens Tidende 6. januar 1992.

[13] Tidsskrift for den norske legeforening nr. 13/1997.

[14] Jf. https://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:916173/FULLTEXT01.pdf

[15] Jensen (2012).

[16] Jf. https://www.icorn.org/article/remembering-kjell-olaf-jensen

[17] Jf. https://www.kongehuset.no/nyhet.html?tid=85142&sek=26939

 

Bibliografi