Foto: Privat

Kjell Olaf Jensen var ein svært rutinert og flittig omsetjar av rundt 260 bøker i ulike sjangrar frå fransk, engelsk, tysk, svensk og dansk. I tillegg var han ein aktiv skribent, hovudsakleg som litteraturkritikar og hadde diverse verv i litterære organisasjonar. Han var òg kjend som ein ihuga menneskerettsforkjempar.

Kjell Olaf Jensen var fødd i Oslo 26. august 1946. Han gjekk på Lycée Pierre-Corneille i franske Rouen og studerte seinare fransk og litteratur ved Universitetet i Oslo. I 1978 blei han cand.mag. med magistergrad i litteraturvitskap. Tittelen på magisteravhandlinga var: Le gnosticisme dans les grandes épopées de Victor Hugo. Han drog til Paris for å samle materiale til ei doktoravhandling som det ikkje blei noko av. I staden skreiv han om fransk litteratur til norske aviser. Magistergradsavhandlinga om Victor Hugo blei i 1979 utgjeven som bok av det parisiske forlaget La Pensée Universelle.

Som student var han på 1960-talet innom Noregs tekniske høgskule, og våren 1969 byrja Jensen som litteraturkritikar i Under Dusken, avisa til Studentersamfundet i Trondheim. Her var han redaktør i avisa det same vårsemesteret. Elles skreiv studenten ein kronikk i Adresseavisen om «Hva er legende – hva er historie?» (22. juli 1969), og året etter ein kronikk i Aftenposten om «Hvem var Albert Camus?» (23. oktober 1970).

Etter det korte opphaldet i Trondheim budde Kjell Olaf Jensen stort sett i Oslo i heile sitt liv. Kvar og når han møtte lærar Berit Storset, er ikkje kjend, men dei gifta seg 11. august 1990 i Tingvoll kyrkje på Nordmøre. Eit par år seinare budde dei i Etterstadgata på Vålerenga med 7000 bøker, der den Japan-inspirerte Storset skal ha forvandla den vesle gårdsplassen til ein oase av hundre rosebuskar, ifølgje ein reportasje i Aftenposten.[1]

Kritikaren
I 1972 byrja Jensen i Morgenbladet som fast kritikar av bøker, film og scenekunst, men skreiv òg om andre emne. Han var uredd når det gjaldt å uttrykke meiningane sine, og blei raskt eit kjent namn då han gjekk til angrep på André Bjerke, ein av nestorane i norsk dikting og omsetjing. Alt fleire år før han sjølv byrja å omsetje litteratur, uttalte student Jensen følgjande i eit intervju i Morgenbladet 23. mars 1974: «André Bjerke. Han er skrekkelig! Fryktelig arrogant, smaker liksom på ordene, behersker ikke formen og har haltende rim. Hans oversettelse av Britannicus, f.eks., fikk mange til å vri seg.»

Det var i aleksandrinane i tragedien Britannicus av den franske klassikaren Jean Racine at Jensen særleg meinte at Bjerke hadde gjort eit elendig omsetjingsarbeid. Bjerke kjende seg utfordra og ville gje Jensen hundre kroner for kvart haltande eller falskt rim han fann. Dermed oversendte Jensen ei liste på 198 «feil» og presenterte Bjerke for ei rekning på  19 800 kroner. Døme på haltande rim var til dømes: «gjort det – borte, hjerte – vært det, Agrippina – ruin av, Agrippina – svin av, dum – Rom». Jensen hevda at slike rim ikkje høvde i samanhengen, og at den tragiske stilen blei øydelagd med eit slikt ordval. Dette viste at Bjerke ikkje beherska den forma diktverket var skrive i. Bjerke derimot gav seg ikkje og tviheldt på det reint rimtekniske.[2]

Etter Morgenbladet var Jensen frå 1979 tilknytta Aftenposten som kritikar, og frå rundt 1988 var Arbeiderbladet/Dagsavisen Jensens viktigaste avisorgan. Men journalisten og skribenten dukka stundom opp i Morgenbladet og i andre aviser og blad. I 1979 blei han medlem i Norsk Litteraturkritikerlag, tre år seinare sat han i styret, og frå 1985 til 1990 var han formann. I kritikarlauget blir han ikkje minst hugsa for at å ha stått i spissen for ein stor internasjonal litteraturkritikarkongress på Hå gamle prestegard på Jæren i 1989, med deltakarar frå 29 land. Truleg var det innsatsen hans på denne kongressen som gjorde at han frå 1989 og fram til 1993 var visepresident i Association Internationale des Critiques Littéraires. I den franskprega organisasjonen skal Jensen ha fått innført engelsk som parallelt offisielt språk. I 2001 blei han kåra til Årets litteraturkritikar av Norsk kritikarlag.

I minneorda etter sin død fekk Jensen følgjande attest frå Kritikarlaget: «Formannsvervet skjøttet han med sin vennlige fasthet, store sakkunnskap, humoristiske sans, ryddighet og engasjement. Alle som opplevde å sitte i styre og stell med Kjell Olaf, ble glad i hans lune vidd og klare hode.»[3]

Verken som kritikar eller omsetjar var Jensen redd for debatt, heller ikkje å kritisere andre. Som kritikar gjekk han grundig inn i forfattar og innhald, særleg viss han likte det han las. Etter å ha lese det første bindet av James Baldwins Rett over mitt hode, som kom i to bind på Forfatterforlaget (1981–1982), skrytte Jensen av boka i Aftenposten og uttrykte følgjande om den homoseksuelle amerikanske forfattaren og det skeive temaet i romanen: «Den tredje siden Baldwin viser seg fra i Rett over mitt hode, er ikke mindre viktig: vismannen. Baldwin vet hvordan det er (og ikke minst hva det er) å elske, stadig i alle ordets betydninger, og han kan fortelle det som få andre moderne forfattere, om noen i det hele tatt.» Sitatet er òg eit døme på Jensens gode formuleringsevne. Som kritikar passa Jensen sjølvsagt på å nemne omsetjaren, noko han også gjorde med denne boka, og her var dei tre personar:

Torstein Hilt, Rolf Behn Gulliksen og Bjørn Hansteen Fossum har tøyd norsk riksmål langt over det som normalt burde være bristepunktet – og likevel holder det. Intensiteten er bevart, spennet er der. Det viser seg at det bare er å gå på med dødsforakt og ta alle de chanser ens sprogfølelse og evne til sprogbehandling tillater ­– hvis evnen og kunnskapene er store nok, holder det til å oversette nesten hva som helst.[4]

Jensen kunne vere streng i omtalen av omsetjinga av ei bok, men stort sett gav det seg utslag i nokre utsegner mot slutten, som her i meldinga av Charles Nordhoff og James Norman Halls Mytteriet på Bounty (Cappelen 2010):

Hvis det ligger noen moral, noen konklusjon, i denne romanen, befinner den seg langt inne, og den krever noe av leseren – derfor er også boken så fascinerende. I tillegg er den – stadig i likhet med Moby-Dick – en spennende og drivende godt fortalt sjøroman. Kirsti Øvergaards oversettelse tar meget godt vare på alt dette; både friskheten, dramatikken og ettertenksomheten er i god behold. Noen få blemmer finnes riktignok: «ville den nok ha mislyktes», «ingen av vi andre», «som han aldri kunne stole på at gjorde ferdig» – men det er fint lite i sammenhengen.»[5]

I meldinga av romanen Guden for små ting av Arundhati Roy i 1997 gav han uhemma skryt til omsetjaren: «Ragnfrid Stokkes oversettelse er i seg selv et fyrverkeri av oppfinnsomhet og av øvelser så halsbrekkende at man hele tiden tenker at dette umulig kan gå bra, og man får mest lyst til å lukke øynene. Men hun kommer ned på bena, om igjen og om igjen, som ved et kunstnerisk mirakel.»[6]

Omsetjaren
I 1978 byrjar Kjell Olaf Jensen sin omsetjingskarriere. Fram til 2013 omset han rundt 260 bøker til norsk, både sakprosa og skjønnlitteratur frå fransk, engelsk, tysk, svensk og dansk, flesteparten frå fransk, deretter frå engelsk og tysk. Nokre bøker er omsette via andre språk, til dømes russisk via engelsk. I tillegg omset han teikneseriar, diverse rapportar og artiklar i bøker, aviser og tidsskrifter. Dei første to åra omset han berre ei bok i året, men etter kvart får han farten opp. Det mest travle året er i 1994 då det kjem 14 bøker med hans signatur, og det same i 2008. Som rutinert omsetjar arbeider Jensen fort og svært effektivt. Som regel les han ikkje bøkene først, men omset direkte setning for setning etter kvart som han les gjennom innhaldet, også når det gjeld romanar. Revideringa skjer nesten utelukkande etter at forlaget har gått gjennom manuset og sendt det tilbake med forslag til rettingar. Han har eit utmerka samarbeid med forlaga, og det er ofte han som foreslår aktuelle bøker til omsetjing.[7]

Blant sakprosabøkene finn vi ofte dagsaktuelt stoff, det vere seg politikk, religion eller seksualitet. Av skjønnlitteratur omsette han minst 90 romanar, nokre novellesamlingar og iallfall tre gjendiktingar av poesi: Aimé Cesaire, Gilles Dossou-Gouin og Carlos Sherman. Stundom samarbeidde Jensen med andre om omsetjinga, til dømes med tsjekkaren Michael Konupek om dei tidlegaste Milan Kundera-bøkene, før Kundera byrja å skrive på fransk. Elles omsette han fleire bøker saman med forleggjaren Øivind Arneberg i Arneberg forlag og ei bok saman sin eigen livspartnar Berit Storset (som forresten omsette to andre sakprosabøker aleine). Jensen omsette bøker for ei rekkje store og små norske forlag, men utan tvil mest for Pax (32), deretter Aventura (24), Aschehoug (17), Arneberg (16) og Cappelen (14). Fleire av dei omsette bøkene hans kom i fleire opplag og utgåver, og blei stundom overtatt av andre forlag. Jensen hadde alltid eit oppdrag som venta, både som kritikar og omsetjar, journalist og organisasjonsmenneske. Han var kjend for å reise rundt med koffertar fulle av bøker. I 1988 fortalde han til Dag og Tid at han hadde 150 reisedagar i året, og at han elles arbeidde 100 timar i veka året rundt.[8]

Nokre glimt frå aviskritikken syner at Jensen som omsetjar har fått både ris og ros av bokmeldarane. Om truleg den første boka Jensen omsette, André Glucksmann sitt essay Kokkepiken og menneskeeteren (1978), skriv Bernt Vestre at han har studert omsetjinga i detalj, og tør påpeike at omsetjinga frå fransk ligg på eit høgt nivå: «Jensen har kanskje ‘normalisert’ Gluckmanns stil vel meget, efter noens smak, men han har dermed også gjort boken sproglig forholdsvis lett tilgjengelig.»[9]

Året etter roser Torbjørn Færøvik omsetjinga hans frå fransk av Kinesiske skyggebilleder av Simon Leys: «Man må bare beundre oversetteren, Kjell Olav Jensen [sic], som har hatt tålmodighet og evne til å finne alle nyansene i forfatterens tilsynelatende uuttømmelige vokabular.»[10]

Men i Bergens Tidende i 1984 blir både forlaget Aventura og omsetjar Jensen slakta av engelskprofessor Orm Øverland for den norske utgjevinga av William Kennedy sin roman Jerngress. Det som særleg er eit problem, er at den norske versjonen er prega av stilistisk usikkerheit og inkonsekvent rettskriving. Øverland kjem med fleire døme og slår fast: «Men en oversetter skal ikke drive med stilistiske eksperimenter i romanoversettelser når det ikke er belegg for slike eksperimenter i originalen.» Nokre direkte feil i omsetjinga hadde nok få merka «om det ikke hadde vært så mange setninger som bar preg av å være oversatt fra engelsk heller enn å ha vært skrevet på norsk».[11]

I same avis i 1992 hevda fransklektoren Elisabeth Aasen at Jensens norske omsetjing av Françoise Sagans Silkelenken var prega av hastverk og tilfeldige løysingar.[12] Derimot fekk omsetjinga frå engelsk i 1997 av Irvin D. Yaloms Kjærlighetens bøddel og andre fortellinger fra psykoterapien gode ord frå psykoanalytikaren Jarl Jørstad i Tidsskrift for den norske legeforening: «Boken er skrevet i et enkelt og lettfattelig språk som Kjell Olaf Jensen har tatt vare på i oversettelsen.»[13]

1984 fekk Kjell Olaf Jensen og Michael Konupek Riksmålsforbundets omsetjarpris for Milan Kunderas roman: Tilværelsens uutholdelige letthet, utgjeven på Aventura forlag. Sjølv var Jensen ikkje overbegeistra for Kundera som forfattar. I intervjuet med Dag og Tid nemnd ovafor uttalte han om Milan Kundera: «Han er ein svært elegant og formmedviten romanforfattar, men finles ein bøkene hans, blir det eigentleg nokså lite att. Han er iallfall ingen Nobelpris-kandidat, slik mange har villa ha det til.»

Strategiar for omsetjing
Takka vere svensken Marcus Axelsson som i dag er førsteamanuensis i nordisk språk ved Høgskolen i Østfold, har vi førstehandskunnskap om Kjell Olaf Jensens syn på omsetjing. Axelsson disputerte nemleg ved Uppsala universitet i 2016 på følgjande avhandling: Kalla mig inte mamsell! En jämförelse av tre skandinaviska översättares behandling av kulturspecifika element i fransk- och engelskspråkig skönlitteratur.[14] Den norske omsetjaren er Kjell Olaf Jensen som òg blir grundig intervjua. Som overgripande strategi i arbeidet med omsetjinga legg Jensen vekt på å vere tru mot forfattaren, samtidig som han heile tida prøver å lage ei kulturbasert omsetjing. Han forklarer:

Resultatet skal jo selvfølgelig være den samme romanen og den skal gi en norsk leser den samme følelsen, den samme opplevelsen, de samme reaksjonene som originalen ville ha gitt en fransk leser. Samtidig skal man ikke gi inntrykk av at det her er en norsk roman.

Når det gjeld stilen til ein forfattar, freistar Jensen å variere frå bok til bok, men vil gjerne behalde «stemningen, karakteren til den som snakker, og stilnivå». Han liker best å omsetje romanar fordi då kan han leve seg inn i handlinga og bli fanga av teksten, noko som gjer det lettare å finne rette stilnivået. Han synest det er vanskeleg å omsetje sosiolektar, men har måtta ty til austkantdialekten i Oslo for å markere eit visst ungdomsspråk, mellom anna i den franske romanen Pinnsvinets eleganse av Muriel Barbery som kom i 2008 på Arneberg forlag, to år etter originalen L’Élégance du hérisson.

Muriel Barbery: Pinnsvinets eleganse
Her følgjer ein del døme på Jensens omsetjing til norsk av Muriel Barberys Pinnsvinets eleganse, og samanlikningar med den svenske og den danske omsetjinga av same bok, respektive Marianne Öjerskog og Helén Enqvist til svensk (Igelkottens elegans, 2009) og Agnete Dorph Stjernfelt til dansk (Pindsvinets elegance, 2009). Både døme og  samanlikningar er henta frå Marcus Axelssons avhandling.

Så langt det er mogleg unngår Jensen tilleggsforklaringar eller fotnotar i teksten, men han kan smyge inn ei omskriving eller eit tillegg når han finn det formålstenleg:

Jensen finn det likevel naudsynt med ein fotnote i Pinnsvinets eleganse for å forklare namnet Gégène, slik at lesaren skal forstå det: «Gégène = generator franske soldater brukte under Algérie-krigen for å produsere strøm til elektrodene ved tortur.»

Eit anna problem for ein omsetjar i Pinnsvinets eleganse er titlar som M og Mme og to meir konstitusjonelle omgrep: conseiller d’État og Conseil d’État. Kvar av omsetjarane vil sikkert kunne argumentere for at deira versjon er nærmast den franske: