Som lyrikar blei Magli Elster (født Raknes) ein av dei mest folkekjære i samtida. I sitt virke som litteraturkritikar var ho ei tydeleg pedagogisk og kulturkritisk røyst. Ikkje minst posisjonerte ho seg ved å vere den første kvinnelege leiaren i Norsk kritikerlag. Men omsetjaren Elster er mindre kjent – trass i at ho omsette eit femtitals bøker, frå lettlest litteratur og mindre kjende forfattarar som Barry Wynne, til moderne klassikarar som Tennessee Williams, Françoise Sagan, James Baldwin og Harper Lee.

 

Kulturradikalt opphav
Magli Elster blei fødd i Kristiania og hadde sin oppvekst på Vålerenga, i Kviteseid i Telemark og i Paris. Ho var dotter av lyrikaren Aslaug Vaa, og filologen og psykoanalytikaren Ola Raknes. Faren blei ein del av den kulturradikale krinsen rundt den kontroversielle austerrikske psykoanalytikaren Wilhelm Reich. Det kom til å prege Elsters ulike livsval. I boka Du må ikke sove. Wilhelm Reich og psykoanalysen i Norge (2022) løftar forfattar Håvard Friis Nilsen fram den radikale psykiaterens, psykoanalytikarens, kommunistens og seksualopplysarens markante posisjon og påverknad i eit visst intellektuelt miljø på Elsters tid. Magli Elster gjekk t.d. i læreanalyse i Praha i perioden 1934–37, og praktiserte sjølv nokre år etter dette som psykoanalytikar. Ho debuterte som lyrikar i 1954 med samlinga Trikken går i engen. I kjølvatnet av det moderne gjennombrotet skreiv poeten Elster i frie rytmer og vers og slutta seg slik til den nye, modernistiske lyrikken i samtida. Men Elsters dikt skil seg på sitt vis også ut ved at dei ofte er lystige og uhøgtidlege og der erotiske motiv går igjen. I Elsters samtid framstod dikta hennar som frilynte, som i diktutgivinga Med hilsen fra natten (1953), det definitive gjennombrotet hennar som lyrikar.

Med utsyn mot verda
Magli Elster gifta seg med journalisten, forfattaren og etter kvart NRK-sjefen Torolf Elster (1911–2006), og dei fekk to barn saman. Ekteparet Elster blei etter kvart del av eit kulturradikalt miljø i Oslo og busette seg i Husebygrenda ved Smedstad. Her budde det ei overvekt av journalistar, forfattarar, lektorar, legar og embetsmenn, ein kulturradikal elite knytt til norsk venstreside. Det var også i krinsen rundt organisasjonen Mot Dag at Magli Raknes og Torolf Elster møtte kvarandre første gong hausten 1934. Magli Elster var i ein lang periode knytt til Arbeiderbladet som litteraturkritikar (frå 1947 til 1985). Her utmerkte ho seg ved å kombinere estetisk vurdering med psykologisk analyse og kulturkritikk. Frå 1960 til 1970 sat Elster som den første kvinnelege leiaren i Norsk Litteraturkritikerlag. Ho var også med på å stifte Association Internationale des Critiques Litteraires, ein uavhengig, internasjonal kritikkorganisasjon. Kritikarverksemda hennar vitna i det store og heile om at ho interesserte seg for og følgde godt med på utanlandsk samtidslitteratur.

Politisk og populær
Magli Elster budde i Paris frå ho var fem til ho var ni år gammal, og ifølgje sonen Jon Elster snakka ho heile livet flytande fransk med ein sjarmerande aksent. Etter opphaldet i Paris flytta familien Raknes til England og budde der i eitt år. Seinare i livet, frå 1934 til 1937, oppheldt Magli Elster seg i Praha og snakka då berre tysk samtidig som ho las hovudverka til Freud og andre tyske psykoanalytikarar på originalspråket. Elster omsette i hovudsak frå engelsk og tysk. Truleg var tysk det framandspråket ho beherska best.

Ektemannen Torolf blei tilsett som redaktør ved etableringa av tidsskriftet Kontakt i 1946. Kontakt var ein kulturradikal arvtakar etter Mot Dag-miljøet. Magli Elster gjorde dei første omsetjingane sine i Kontakt og ho blei ein fast bidragsytar i det sosialistiske tidsskriftet, i hovudsak som omsetjar. I septembernummeret frå 1947 står ho til dømes som omsetjar av Dorothy Parkers novelle «Sørgelig». Allereie den første boka Elster omsette kan seiast å spegle det politiske engasjementet hennar. Efter midnatt (1938) av den tyske forfattaren Irmgard Keun skildrar kvinneliv under Weimar-republikken, og dei første åra under Hitlers Nazi-Tyskland. Bøkene til Keun blei forbode under Hitlers regjeringstid og gjekk i store opplag etter andre verdskrigen.

I omsetjarskapen vekslar Elster mellom det politiske og det populære. Britiske Nevil Shute, som seinare utvandra til Australia, var ein mykje lesen og omsett romanforfattar på midten av 1900-talet (med det fulle namnet Nevil Shute Norway). Ein av hans mest kjende bøker er En by som Alice (1950). I 1942 gav Shute ut Pied Piper. Boka blei omsett av Elster og kom ut på Aschehoug i 1945 med tittel Mannen med seljefløyten. I 1945 kom det også ei krimomsetjing frå Elsters hand, Quentin Patrick, Stjernene spår døden (originaltittel The stars spell death), og i 1959 ei omsetjing av Tennesse Williams, Orfeus stiger ned (originaltittel Orpheus descending). På slutten av 1960-talet gjorde Elster fleire omsetjingar for Pax Forlag, mellom anna spanske Ana María Matutes Svart solskinn (1966), der den spanske borgarkrigen er bakteppe. Elster omsette ikkje boka frå originalspråket spansk, men sekundæromsette frå den tyske omsetjinga, noko som ikkje var uvanleg på denne tida.

Elster omsette den amerikanske forfattaren og borgarrettsaktivisten James Baldwin, ein forfattar som dessverre fekk fornya aktualitet etter drapet på George Floyd 25. mai 2020 og og der Black Lives Matter, eit politisk slagord og ei internasjonal rørsle som kjempar for sosial rettferd for svarte menneske og mot strukturell rasisme, blei kjend verda over. Elster omsette tre bøker av Baldwin: Nå tar jeg deg (1967) med originaltittel Going to meet the Man (1965), Baldwins første roman, som var sjølvbiografisk Rop det fra berget (1968) med originaltittel Go Tell It on the Mountain (1953) og Giovannis rom (1968). I sistnemnde er scenen er lagt til Paris og Baldwin tar opp tema som kjønnsidentitet, eit emne som går igjen i forfattarskapen. Elster omsette også den anerkjente amerikanske forfattaren, lyrikaren og kritikaren John Updikes Kentauren (1966) utgitt på Pax. Både Pax og Tiden Norsk Forlag var godt plassert på venstresida og passa godt saman med den politiske orienteringa til Elster. Likevel er det ikkje alt av omsetjingar som direkte speglar dette engasjementet.

Elster omsette t.d. fleire bøker for barn, som Eventyr fra England (originaltittel English fairytales) som kom ut i 1968 i serien Tidens eventyrbibliotek, danske Flemming Johansens Bestefars reise til den hemmelige skogen (1973) og den illustrerte barneboka På den andre siden av elva (originaltittel On the other side of of the river) av Joanne Oppenheim som kom ut i 1974. Og paradoksalt nok: Sjølv om Elster i hovudsak blei mest kjend, og kjær, som poet, er det få gjendiktingar i omsetjarskapen hennar. Lyrikk viser seg berre så vidt blant omsetjingane hennar, då med Benkt-Erik Hedins Dikt vi har sammen (1975) frå ein svensk serie med lettlest poesi.

Utvalde klassikarar
Ein av dei store klassikarane som Elster omsette, var Harper Lees roman frå 1960 To kill a Mockingbird. Elsters omsetjing, Drep ikke en sangfugl, kom allereie året etter utgivinga i USA. Historia i romanen er lagt til ein liten sørstatsby i 1930-åra. Dramatiske og omveltande hendingar grip brutalt inn i søskena Scout og Jem sine liv når faren Atticus Finch forsvarer ein farga mann som er tiltalt for valdtekt. Boka blei ein bestseljar då den kom ut, og Lee mottok Pulitzer-prisen for romanen.

I 2015 gav Aschehoug ut ei redigert og oppdatert utgåve av Elsters omsetjing av Lees Drep ikke en sangfugl frå 1961 ved omsetjar Ingrid Haug. Når ein samanliknar dei to utgåvene vitnar dei nok til dels om ei tydeleg endring og utvikling av tilgjengeleg informasjon for omsetjarar, alt frå googling til langt betre ordbøker. Slik startar romanen på originalspråket:

When he was nearly thirteen, my brother Jem got his arm badly broken at the elbow. When it healed, and Jem’s fears of never being able to play football were assuaged, he was seldom self-concious about his injury. His left arm was somewhat shorter than his right; when he stood or walked, the back of his hand was at right angles to his body, his thumb parallel to his thigh. He couldn’t have cared less, so long as he could pass and punt.

Opninga i Elsters omsetjing er slik:

Like før min bror Jem ble tretten år, brakk han armen, et stygt brudd i albuen. Bruddet ble helet, og Jem ble beroliget i sin frykt for aldri å kunne spille fotball mer – da det var på det rene, tenkte han sjelden på skaden sin. Den venstre armen var blitt noe kortere enn høyrearmen. Når han sto eller gikk, sto håndbaken i rett vinkel til kroppen, tommelen langs låret. Det gjorde ham ikke det minste, bare han kunne drible og tackle.

Revideringa viser mellom anna at Elster ikkje alltid beherskar amerikanske ord, omgrep og kulturelle skilnader, som når ho bruker ord som «drible og tackle» om fotball, utan tanke på at det her dreier seg om amerikansk fotball. I den reviderte ugåva har Ingrid Haug luka ut feil knytt til kva sort fotball det er snakk om, europeisk eller amerikansk, og elles gjort skildringane av armbrotet til Jem meir presise:

Like før Jem, broren min, fylte tretten, fikk han et stygt brudd i albuen. Men etter at bruddet var helet, og Jem var blitt beroliget i sin frykt for aldri mer å kunne spille fotball, tenkte han sjelden på skaden sin. Venstrearmen var blitt kortere enn den høyre. Når han sto eller gikk, sto håndbaken i rett vinkel ut fra kroppen når tommelen var parallel med låret. Det gjorde ham ikke det minste, så lenge han kunne kaste og sparke ballen langt.

I omsetjinga gjer Elster tydelege forsøk på å gjenskape ein munnleg tone, mellom anna ved samantrekkingar kvar gong nokon snakkar eit «sub-standard» engelsk, som «vi’kke», «ha’kke», «har’n», «på’n» osb, som i dag framstår som noko utdatert, men som ein ofte kunne sjå i omsetjingar av amerikansk i samtida til Elster. Ein type ord som står i ein særskilt posisjon i romanen, og som, jamfør dagens debattar om diskriminering, kansellering og sensitivitetslesing, nødvendigvis vil skape hovudbry for omsetjaren. Det er ordet «neger», «nigger», «svarting». Her har Haug i si reviderte utgåve, til liks med Elster, valt å følge originalen og Haug har nok her vurdert at desse orda er så tett knytte til tematikken at det ikkje gir meining å sensurere eller pynte på ordbruken. Som til dømes i denne scenen i romanen, først originalen:

Cecil Jacobs made me forget. He had announced in the schoolyard the day before that Scout Finch’s daddy defended niggers. I denied it, but told Jem. «What’d he mean sayin’ that?» I asked. «Nothing,» Jem said. «Ask Atticus, he’ll tell you. «Do you defend niggers, Atticus?» I asked him that evening. «Of course I do. Don’t say nigger, Scout. That’s common.» «That’s what everybody at school says.» «From now on it’ll be everybody less one –».

Slik er altså Haugs og Elsters omsetjing på linje. Men Haug har jamført med originalen og gitt fornamnet tilbake til Finch, nemleg Scout og ikkje omsett med Småen, eit omgrep som skaper assosiasjonar til ein gut, mens Scout så absolutt er ei jente. Scout er også det namnet som elles blir brukt, både i filmatiseringa av romanen frå 1962 og i omsetjing til andre språk.

Ved å jamføre Elsters omsetjing og Haugs reviderte utgåve, ser ein at dei skil seg mindre frå kvarandre enn kanskje venta. Haug held t.d. fast ved høflegheitsforma «De», men tydeleg skilnad er at Haug i stor grad jamnar ut det som i Elsters omsetjing blir i overkant mykje munnleg og (ut)datert slang.

Her ei scene som illustrerer dette, og går slik i originalen:

«Mayella sat silently.
«Where were you at dusk on that evening?» began Mr. Gilmer patiently.
«On the porch.»
«Which porch?»
«Ain’t but one, the front porch.»
«What were you doing on the porch?»
«Notin.»

Elsters val av munnlege former og slang, kjem i stor grad til uttrykk gjennom samantrekkingar kvar gong nokon snakkar «sub-standard English», som altså var ein slags konvensjon eller rettesnor i tida. Elsters munnlege val skil heller ikkje så mykje mellom dei ulike valørane som finst i originalen, mellom språket til barn frå ein kvit underklasse og svarte, der altså stort sett alle får a-endingar i substantiv, men elles få andre klassemarkørar. Haug på si side har i den reviderte utgåva til dømes valt fleire a-endingar både i substantiv og verb i tillegg til former som «veit» for å endå tydelegare grad skilje ut og markere «black English». Slik kan ein konkludere med at sjølv om tidene skifter og mykje har endra seg innanfor ein omsetjarpraksis; alt frå meir tilgjengelege hjelpemiddel til at ideala for kva ei god omsetjing er skifter – så står i stor grad Elsters omsetjingar seg.

Frå gotiske romanar til krim
Den britiske forfattaren Daphne du Maurier (1907–1989) var mest kjend for den gotiske romanen Rebecca (1938), som blei filmatisert av Alfred Hitchcock og vann Oscar i 1941. Mange av bøkene hennar blei omsette til norsk og gjekk i store opplag. I 1975 kom Syndebukken i Elsters omsetjing. Annan britisk underhaldningslitteratur i omsetjing av Elster er til dømes John Masefields Død mann forteller (1950). Masefield (1878–1967) var særleg kjend i samtida for sjøforteljingar, i slekt med bøkene til Joseph Conrad.

Patrick Quentin var eit dekknamn som Hugh Callingham Wheeler, Richard Wilson Webb, Martha Mott Kelley og Mary Louise White Aswell skreiv detektivlitteratur under. Elster omsette to krimbøker av Quentin, Stjernene spår død (1949) og Jaget til døde (1953). I desse bøkene demonstrerer ho at ho kunne omsetje friskt når originalen bad om det. Både dialogar og forteljestemme kling fint på norsk og det munnleg fungerer mykje betre enn til dømes samantrekkingane i Drep ikke en sangfugl. Her eit døme frå Stjernene spår død:

Det hendte en kveld i begynnelsen av april, jeg kom gående hjem fra et besøk hos en av de nærmeste naboene, og det var på et hengende hår jeg ikke ble kjørt over ende av en nikkelskinnende Veienes Konge som kom rundt svingen bak meg på to hjul, skjente beruset forbi meg på den gale siden av veien, og forsvant ut av syne inn i oppkjørselen til mitt eget hus.

Eller frå første side i boka der romanpersonen Dawn blir presentert og skildra slik:

Jeg hveste: ‘Fattige landsens legedøtre med stormannsgale idéer går det gjerne meget ille med. Så bare hold opp med Dalila-taktikken, snørrungen. Du kan være glad til om du får en ny tannbørste, for ikke å nevne en bagatell som en ny bil, før jeg har betalt siste avdrag på det nye fluoroskopet!’ Dawn, som i det siste hadde utviklet en ny personlighet, etter mønster av en Deanne Durbin-film, glemte seg så pass at hun freste tilbake: ‘Jeg blåser i det nye fluoroskopet!’ Så tok hun seg i det, husket at rollen krevde ungpikens sødme, senket blygt øyevippene som nok ville knuse hjerter om noen år, og sa yndefullt: ‘Unnskyld, pappa. Jeg er klar over at det er ebbe i kassen. Jeg får vel la være å tenke mer på det.

Ein tøtsj av fransk
Elster gjorde berre to omsetjingar frå fransk. Den eine var ei bok av Françoise Sagan. Debutromanen hennar Bonjour tristesse frå 1954 er nok den mest kjende i forfattarskapen. Historia handlar om ei ung kvinnes seksuelle fridom og amoralske haldning til livet. Romanen blei oppfatta som skandaløs i samtida, og med sin karakteristisk klare og knappe skrivemåte speglar Sagan i denne historia ein ung generasjons livslede. Boka blei omsett til norsk i 1955 av Bodil Winsnes og kom ut på Gyldendal med tittel Vel møtt, vemod. I 2021 kom boka ut i nyomsetjing av Gøril Eldøen med tittel Bonjour tristesse, God morgen vemod på Cappelen Damm.

Verket som Elster omsette, Dans un mois, dans un an, kom ut i Frankrike fire år etter debuten. Elsters omsetjing kom ut eitt år etter det, i 1959. Sagan skil seg frå mange av dei andre forfattarane Elster omsette. Truleg ligg den franske litterære bohemens tematikk og skrivemåte nærare Elsters smak og hjarte enn dei krimbøkene ho omsette. Ho fangar Sagans knappe og presise skrivemåte og tone på overtydande vis. Romanen opnar slik i originalen:

Bernard entra dans le café, hésita in instant sous les regards de quelques consommateurs défigurés par le néon et se rejeta vers le caissière. Il aimait les caissières de bars, opulentes, dignes, perdues dans un rêve ponctué de monnaie et d’alumettes. Elle lui tendit som jeton sans sourire, l’air las.

Elsters omsetjing er lydhøyr for Sagans stramme og delvis konservative tone, trass eit overordna radikalt innhald i boka:

Bernhard trådte inn i kaféen, noen av gjestene glodde på ham, ansiktene deres var fordreiet i neonlyset, og han ble stående uviss et sekund. Så satte han kurs mot kasserersken. Han elsket kasserersker i kaféene, frodige, verdige, fortapt i en drøm som ble oppstykket av vekslepenger og fyrstikker. Hun rakte ham skillemynten til telefonen uten et smil, trett.

Den andre omsetjinga Elster gjorde frå fransk ligg nokre sjumilssteg frå Sagan, i tid og i stil, nemleg Abbé Prévosts Manon Lescaut frå 1731. Den norske omsetjinga kom ut på Ernst G. Mortensens Forlag i 1965. Historia om riddar des Grieaux’ kjærleik til ei syndig kvinne, var den sjuande og siste boka i romanserien Mémoires et aventures d’un homme de qualité. I samtida blei verket sett på som underhaldningslitteratur. I dag er Manin Lescaut ein av dei viktigaste klasssikarane i fransk litteraturhistorie. Ei omsetjing av eit verk frå 1700-talet byr på ymse og heilt klart andre utfordringar enn til dømes omsetjing av moderne krimlitteratur. Og jamt over har Elster eit godt språkleg grep om den nokså oppstylta stilen og tonen hos Prévost:

En dag var jeg på hjemreise fra Rouen, der min datter hadde bedt meg å legge frem for Parlamentet for Normandie en sak angående arveretten til noen jordeiendommer jeg hadde latt gå over til henne, en arv etter min bestefar på morssiden. Etter at jeg hadde fortsatt reisen over Evreux, der jeg lå over den første natten, kom jeg dagen etter, tidsnok til å spise middag, frem til Pacy, som ligger to tre mil fra Evreux. Da jeg kom inn i småbyen Pacy, oppdaget jeg til min store forbauselse at det rådet stor opphisselse blant innbyggerne. [...] Endelig, da en politisoldat med bandolær om livet og musketten ved skulderen viste seg i døren, gjorde jeg et tegn med hånden om han ville komme til meg. Jeg bad han opplyse meg om årsaken til denne uro. – Det er ingenting min herre, sa han. Det er ti-tolv gledespiker som jeg og kameratene våre skal følge til Havre-de-Grâce, der vi skal innskipe dem til Amerika. Noen av dem er pene, og det er nok det som gjør disse skikkelige bøndene så nysgjerrige.

I orginalen står det slik:

Je revenois un jour de Rouen, òu elle m’avoit prié d’aller solliciter une affaire au Parlement de Normandie, pour la succession de quelques terres auxquelles je lui avois laissé des prétentions du côté de mon grand-père maternel. Ayant repris mon chemin par Évreux, où je couchai la première nuit, j’arrivai le lendemain pour diner à Pacy, qui en nest éloigné de cinq ou six lieues. Je fus surprise, en entrant dans ce bourg, d’y voir tous les habitants en allarme. […] Enfin un archer, revêtu d’une bandoulière et le mosquet sur l’épaule, ayant paru à la porte, je luis fis signe de la main de venir à moi. Je le priai de m’apprendre se sujet de ce désordre. «Ce n’est rien, Monsieur, me dit’il; c’est une douzaine de filles de joye que je conduis, avec mes compagnons, jusqu’au Havre-de-Grâce, òu nous les ferons embarquer pour l’Amerique. Il y en a quelques-unes de jolies, et c’est apparemment ce qui excite la curiosité de ces bons paysans.

Ein allsidig og viktig formidlar
I 1986 mottok Magli Elster saman med mannen Torolf Elster Fritt Ords Honnør for skildringar av møte med verdas flyktningar. Magli Elsters politiske og sosiale engasjement spegla seg nok mest i virket som litteraturkritikar, mindre i rolla som omsetjar. Men eitt står klart og tydeleg fram: Det vidtfemnande omsetjarskapet hennar stadfestar at ho interesserte seg for og handterte det høglitterære, det modernistiske i tråd med tidas ånd og det folkelege. I tillegg understrekar heile virket til Magli Elster eit imponerande vekselbruk, i kraft av å vere lyrikar, omsetjar og ein høgst engasjert samfunnsborgar.

Margunn Vikingstad